Wysoka energochłonność polskich budynków jest jedną z przyczyn wysokiego uzależnienia Polski od importowanych paliw, a także powoduje nadmierne zanieczyszczenie powietrza i pośrednio pogorszenie zdrowia społeczeństwa. Obecnie przeciętny polski budynek ma zużycie energii powyżej 150 kWh/m kw./rok, a aktualny standard techniczny dla nowych budynków został ustalony na poziomie 70 kWh/m kw./rok Obie wartości są dalekie od możliwości technicznych, które drzemią w nowych technologiach, takich jak budynki pasywne czy budynki o dodatnim bilansie energetycznym.
Około 55% budynków jest nadal wyposażonych w kotły na paliwa stałe, które nie spełniają wymogów uchwał antysmogowych. Udział kotłów węglowych w strukturze ogrzewania Polskich budynków w 2020 r. wynosił 51%, gazowych 24%, a opalanych biomasą 19%. Prawie 40% kotłów na paliwa stałe (węgiel, drewno) bardzo często ma ponad 10 lat. Nadal jedna trzecia domów jednorodzinnych nie jest ocieplona, a ocenia się, że tak naprawdę ok. 70% wciąż wymaga termomodernizacji. W budownictwie wielorodzinnym wiele budynków jest podłączonych do zbiorczych systemów grzewczych, w których wciąż 70% energii produkuje się z węgla, a kolejne 10% z gazu ziemnego. Wciąż także 70% energii elektrycznej produkujemy z węgla, a kolejne 10% z gazu ziemnego. Odnawialne źródła energii, choć zwiększają swoja moc, wciąż produkują energię w nie więcej niż 20% zapotrzebowania.
Środki pomocowe z Unii Europejskiej na lata 2021-2027 mogą ten stan znacznie zmienić. Unia Europejska zastosowała szereg zasad zapewniających wykorzystanie tych funduszy w sposób zapewniający duże inwestycje w oszczędzanie energii lub jej zazielenianie. Jednak zasady te wdrażają instytucje krajów członkowskich. Czy fundusze unijne zostały przez nie zaprogramowane zgodnie z tymi zasadami? Jak bedzie w Polsce?
Fundusze europejskie administrowane przez instytucje krajowe
Środki na inwestycje w budynki i odnawialne źródła energii planowane są w ramach największego funduszu ogólnokrajowego o nazwie FENIKS oraz funduszu specjalnego przeznaczonego na Rozwój Polski Wschodniej. W tych dwóch programach wydatkowane będą środki Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz Funduszu Spójności. Łącznie obydwa wspomniane fundusze krajowe planują ponad 5,8 mld EUR inwestycji w energię lub efektywność energetyczną. Prawie wszystkie środki będą rozdysponowane za pomocą funduszu FENIKS – 5,7 mln EUR. Na Rozwój Polski Wschodniej przypadnie jedynie 120 mln EUR przeznaczone wyłącznie na rozwój sieci energetycznych z myślą o zwiększeniu możliwości przyłączania OZE.
Szczegółowy podział przeznaczenia środków na cele zielonej energii przedstawia wykres.
Fundusze dla poszczególnych branż
Renowacja budynków
Wyraźnym wygranym obecnego rozdania funduszy unijnych jest renowacja budynków mieszkalnych oraz publicznych. Na ten cel planuje się przeznaczyć ponad 2,8 mld EUR, czyli prawie 50% środków unijnych związanych z zieloną energia. Ilość środków na ten cel w programie krajowym wzrosła także prawie 5-krotnie (460%!) w stosunku do okresu 2014-2020. Znaczna część tych funduszy zostanie rozdysponowana przez flagowy program rządowy „Czyste powietrze”, a towarzyszyć mu będzie program doradztwa energetycznego prowadzony przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Za te środki wyremontowane zostaną także obiekty archiwów państwowych, ale czy celem uzyskania znacznych oszczędności energii? Kolejne co niepokoi w tych zamierzeniach jest fakt, że program „Czyste powietrze” póki co nie jest wystarczająco popularny, aby osiągnąć zakładane cele. Tylko 24% ankietowanych mieszkańców domów jednorodzinnych nie słyszało o żadnym programie dofinansowania wymiany kotłów, a kolejne 45% wie, że takie programy istnieją, ale nie potrafi ich wymienić z nazwy, co wskazuje na konieczność znacznego zwiększenia świadomości, a także dostępności programu.
„Bardzo cieszy, że Polska w perspektywie finansowej 2021-2027 stawia na wsparcie efektywności energetycznej. Ważne, aby pieniądze te były wydawane w taki sposób, aby służyły realizacji celów wynikających z unijnych i krajowych strategii. Fala Renowacji opublikowana przez Komisję Europejską zakłada zwiększenie skali termomodernizacji do 3% rocznie i promocję głębokiej termomodernizacji. Podobne cele można znaleźć w krajowej, Długoterminowej Strategii Renowacji. Tymczasem obecne mechanizmy wsparcia realizowane na przykład w ramach Funduszu Termomodernizacji i Remontów lub Programu Czyste Powietrze ciągle nie wspierają bardziej kompleksowych działań. Brak jest kampanii, które zachęcałyby do termomodernizacji budynków i pokazywały, że w taki sposób możemy w najlepszym stopniu zabezpieczyć się przed wzrostem cen energii i paliw.” – komentuje Szymon Firlag Prezes Związku Pracodawców Producentów Materiałów dla Budownictwa
Sieci energetyczne
Duże środki w okresie 2021-2027 przeznaczono także na rozwój sieci elektroenergetycznych oraz magazynowanie energii elektrycznej. Ma to być aż 1,2 mld EUR, czyli 21% środków na zieloną energię. Ilość środków na ten cel wzrosła w stosunku do okresu 2014-2020 dwukrotnie. Wsparcie sieci elektroenergetycznych ma służyć głównie zwiększeniu możliwości przyłączania OZE. Nie wiadomo dokładnie jaką, ale prawdopodobnie znaczną część tych środków ma jednak pochłonąć program kompleksowego włączenia w sieć elektroenergetyczną farm wiatrowych położonych na Bałtyku. Dodatkowe w stosunku do pokazanych na wykresie środki w ilości 0,8 mld EUR mają być także przeznaczona na rozwój sieci gazowych, które mają także wspierać rozwój OZE. Nie wiadomo czy środki na ten cel nie zostaną przeznaczone na inne cele w związku z wojną na Ukrainie i faktem, że wciąż większość gazu ziemnego do Polski płynie z Rosji.
„Wspieranie rozwoju infrastruktury sieciowej jest niezmiernie ważne, ale powinno one przede wszystkim uwzględniać interes odbiorców energii oraz prosumentów, wspólnot energetycznych, klastrów energii, tych podmiotów, które dopiero muszą znaleźć sobie miejsce na rynku.” – komentuje Szymon Liszka z fundacji Efektywnego Wykorzystania Energii.
Ciepłownictwo
Trzecim w zakresie wielkości środków wsparcia dla zielonej energii jest modernizacja ciepłownictwa. Na ten cel przeznaczono także ok. 1,2 mld EUR, czyli 21% wartości środków na zieloną energię. Ciepłownictwo jest także jednym z większych wygranych nowego rozdania środków krajowych, ponieważ ilość dostępnych na nie środków wzrasta trzykrotnie. Warto zwrócić uwagę, że w programie FENIKS środki te nie będą przeznaczone wyłącznie na odnawialne źródła energii cieplnej, ale w dużej mierze na tworzenie jednostek kogeneracyjnych działających w oparciu o węgiel czy gaz ziemny. Nie będzie to zatem energia w pełni zielona.
„Ciepłownictwo ma do odegrania dużą rolę, ale trzeba zwrócić uwagę, że środki powinny być kierowane do tego sektora na działania, w wyniku których przedsiębiorstwa będą mogły oferować dobre usługi energetyczne w długim okresie, które przyspiesz transformację. To samo dotyczy rozwoju sieci gazowych.” – dodaje Szymon Liszka z Fundacji Efektywnego Wykorzystania Energii.
Odnawialne źródła energii
Najmniej środków na zieloną energię zaplanowano w programach krajowych stricte na odnawialne źródła energii. To 600 mln EUR (0,6 mld EUR) i jedynie 10% wartości wszystkich środków. Jest to co prawda wzrost ilości dostępnych na OZE o 300%, ale niepokoi fakt, iż jest to najmniejsza alokacja środków ze wszystkich rodzajów wspieranej zielonej energii. Niepokój ten jest zasadny w kontekście faktu, że w poprzednim okresie finansowania wiele projektów wspierających OZE notowało znaczny nadmiar wniosków w stosunku do oferowanych środków.
Niepokoju tego nie równoważy również fakt, że środki z EFRR i FS nie były także do tej pory głównymi źródłami finansowania OZE w Polsce. To prawda, że blisko 10 mld EUR od 2015 roku przeznaczono na wsparcie OZE w systemie aukcyjnym. Także przychody z systemu handlu emisjami zostały spożytkowane w części na programy takie jak Mój Prąd – 400 mln EUR (0,4 mld EUR) tylko w latach 2020-2021 oraz Czyste Powietrze – prawdopodobnie co najmniej 290 mln EUR tylko na instalacje OZE w latach 2017-2021. Jeśli tego typu mechanizmy finansowania funkcjonujące poza głównym nurtem Funduszy Unijnych będą utrzymane być może wzrost OZE w Polsce będzie bardziej dynamiczny niż w ostatnich latach. Warunkiem ku temu muszą być jednak niższe bariery prawne rozwoju OZE oraz nadanie priorytetu dla OZE również w ramach wydatkowania środków pomocowych, zwłaszcza jeśli odbędzie się to kosztem wsparcia inwestycji w gaz ziemny czy kogenerację energii piecach na paliwa stałe.
„W obszarze OZE zmiany w regulacjach prawnych obniżają opłacalność stosowania fotowoltaiki, która pozwala na częściowe uniezależnienie się od zewnętrznych dostaw energii. Ważna jest zatem nie tylko wielkość środków, ale ich efektywne wydanie. Należy dążyć do maksymalizacji uzyskanych efektów i mobilizacji inwestycji prywatnych. W tym kontekście wspieranie osób energetycznie ubogich nie zawsze daje pożądane rezultaty.” – dodaje Szymon Firląg, Prezes Związku Pracodawców Producentów Materiałów dla Budownictwa
„Obecnie, podobnie jak od lat, borykamy się z problemem jak zachęcić do inwestowania środków prywatnych. Wysoce niepokojące są sygnały, że tzw. „instrumenty finansowe” są nadal badane, analizowane, rozważane, tak działo się też w poprzedniej perspektywie finansowej (lata 2014 2020) i przełożyło się ostatecznie na bardzo mizerne efekty. Obawiamy się, że wydatkowanie pieniędzy z pominięciem rozwoju rynku usług energetycznych i mocnego zaangażowania rynku finansów da rezultaty dalekie od oczekiwanych.” – dodaje Szymon Liszka z Fundacji Efektywnego Wykorzystania Energii.
Zmianę alokacji na poszczególne cele pomiędzy okresami finansowania 2014-2020 a 2021-2027 w funduszach krajowych przedstawia wykres.
Podsumowanie
Z przedstawionej analizy wynika, że Polska w okresie finansowania unijnego 2021-2027 w znacznym stopniu stawia na efektywność energetyczną. Alokowano na ten cel największe środki finansowe spośród analizowanych branż zielonej energetyki i warto zauważyć, że jest to 3 największa alokacja infrastrukturalna po rekordowo wysokich środkach przeznaczonych na kolej i transport drogowy.
„Możliwe, że środki te wystarczą na znaczną poprawę jakości powietrza i jakości zamieszkania w Polskich domach. Niepokoi jednak brak czytelnego powiązania wydatków z wymiernymi celami uzyskania trwałych oszczędności energii oraz brak woli rozwoju rynku usług energetycznych.” – podsumowuje Jan Twardowski z Fundacji Efektywnego Wykorzystania Energii.
Znacznie więcej środków niż dotychczas dostanie także ciepłownictwo oraz odnawialne źródła energii. W przypadku odnawialnych źródeł energii nie można jednak mówić o przełomowej wielkości przeznaczonych na nie środków finansowych. Nie pozwala to niestety myśleć spokojnie o rozwoju tej branży w tempie pozwalającym na osiąganie ambitnych celów unijnych i światowych w zakresie redukcji emisji gazów cieplarnianych z energetyki.
„Bezwzględnie środki postawione do dyspozycji są duże, ale potrzeby i tak znacznie je przewyższają. Wydaje się kluczowym, żeby środki te były wykorzystane do inicjowania procesów, które zachęcą do inwestowania środków prywatnych, przyspieszą rozwój technologii, podniosą kompetencje użytkowników energii i dostawców usług energetycznych, pozwolą uruchomić mechanizmy ochronne dla odbiorców wrażliwych. Ważne są priorytety, w naszym przypadku transformacja energetyczna Polski powinna być celem. Transformacja energetyczna to nie tylko rozwój OZE, ale przede wszystkim zmniejszenie zapotrzebowania na energię i rozproszenie systemów energetycznych (wspólnoty energetyczne, klastry energii), czyli zejście na poziom lokalny. Tylko taka transformacja może również realnie zwiększyć nasze bezpieczeństwo energetyczne.” – dodaje Szymon Liszka z Fundacji Efektywnego Wykorzystania Energii.
„Cieszy ogrom pieniędzy, które idą w tym okresie programowania w szczególności na renowację budynków i ciepłownictwo. Widzimy wzrost aż o 300% w stosunku do poprzedniego okresu! Faktem jest jednak, że będą niewystarczające względem zobowiązań w tym zakresie zarówno obecnych jak i do 2050 roku. Obawy budzi pytanie czy instytucje rozporządzające tymi funduszami będą w stanie je wydatkować a beneficjenci absorbować przy takim wielkim opóźnieniu w rozpoczęciu rozdzielania tych funduszy.” – komentuje Karolina Loth-Babut z Krajowej Agencji Poszanowania Energii S.A.
Za mało informacji?
Na chronmyklimat.pl przedstawiliśmy już kilka artykułów dotyczacych funduszy europejskich na lata 2021-2027:
Fundusze europejskie na transport - część krajowa
Fundusze europejskie na transport - część regionalna
Apel o lepszą alokację funduszy unijnych
Podziękowania
Informacje o aktualnych projektach funduszy europejskiej uzyskano dzięki współpracy z Ogólnopolską Federacją Organizacji Pozarządowych.
Artykuł powstał jako element projektu "Towards Climate-neutral EU: efficient allocation of EU funds" dofinansowanego przez Program Europejskiej Inicjatywy Klimatycznej (EUKI) niemieckiego Federalnego Ministerstwa Środowiska.