Bardzo dobitnie pokazała to niedawna powódź spowodowana wylaniem rzeki Ahr latem 2021 r. w krajach związkowych Nadrenia Północna-Westfalia i Nadrenia-Palatynat (134 ofiary śmiertelne i ponad 30 miliardów euro strat materialnych). W wyniku dłuższych okresów suszy i wzrostu liczby ludności w miastach wzrośnie również zużycie wody, co w niektórych przypadkach spowoduje drastyczne zmniejszenie zasobów wód gruntowych. Szkody spowodowane tym zjawiskiem można już zaobserwować w postaci wysuszonej roślinności i uschniętych drzew i to nie tylko na obszarach miejskich.
Zdjęcie 1: Wyschnięty szlak dla łodzi na Pojezierzu Meklemburskim w północnych Niemczech we wrześniu 2019 r.
W wyniku zwiększającego się uszczelnienia powierzchni, zmniejszania się powierzchni terenów zielonych i ograniczonego parowania, w miastach robi się coraz goręcej, co ma negatywny wpływ na zdrowie mieszkańców miast. W 2018 r. Instytut Roberta Kocha odnotował 490 zgonów spowodowanych upałami w Berlinie i 740 w samym landzie Hesja[1]. Z punktu widzenia gospodarki wodnej zasada odprowadzania wody deszczowej z obszarów zabudowanych tak szybko, jak to możliwe, z dala od miejsca jej powstawania jest już nie do przyjęcia i jest nieaktualna zarówno z ekologicznego, jak i ekonomicznego punktu widzenia.
Europejska Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW)[2] jako swoje główne cele określa ochronę i poprawę stanu ekosystemów wodnych oraz zrównoważone wykorzystanie zasobów wodnych. Celem jest osiągnięcie dobrego stanu ekologicznego i chemicznego wszystkich europejskich zasobów wodnych.
W związku z tym rosną wymagania dotyczące zrównoważonego gospodarowania wodą deszczową w miastach, które obecnie dążą do wyrównania obiegu wody w obszarach zabudowanych do poziomu występujących wcześniej warunków naturalnych (DWA 102-2)[3]. Budowa kosztownych zbiorników retencyjnych i kanałów retencyjnych nie pozwala osiągnąć celu, dlatego działania zdecentralizowane nabierają coraz większego znaczenia.
Zrównoważone zarządzanie wodą deszczową
W celu zarządzania wodą deszczową (burzową) gminy budują i utrzymują systemy zarządzania wodą deszczową, które odprowadzają ją poza obszary zamieszkane, aby ograniczyć jej wpływ na środowisko i zanieczyszczenie zbiorników wodnych. Tradycyjnie są to oddzielne systemy kanalizacyjne, które zbierają wodę deszczową oddzielnie od miejskiego systemu kanalizacji sanitarnej i mają na celu szybkie odprowadzanie nadmiaru wody z zagrożonych obszarów. Wraz ze wzrostem częstotliwości i intensywności powodzi spowodowanym zmianą klimatu, systemy te stają się coraz droższe w projektowaniu, budowie i utrzymaniu oraz wykazują coraz więcej niedoskonałości.
Zrównoważone rozwiązania w zakresie (zdecentralizowanego) zarządzania wodą deszczową, określane również jako BMP - najlepsze praktyki zarządzania (ang. Best Management Practices), LID - rozwój o niewielkim wpływie na środowisko (ang. Low Impact Development) lub SUDS - zrównoważone miejskie systemy odwadniające (Sustainable Urban Drainage Systems), opierają się przede wszystkim na przywracaniu naturalnego (lokalnego) obiegu wody, maksymalizacji retencji wody na miejscu oraz zachowaniu zielonej infrastruktury w celu zapewnienia infiltracji. Systemy te mogą być również stosowane w połączeniu z tradycyjnymi technikami gospodarowania wodą deszczową. Systemy oparte na przyrodzie (NBS), takie jak: zielone dachy, zazielenione rowy czy mokradła, stanowią alternatywę dla tradycyjnych systemów zarządzania wodą deszczową, przynosząc liczne korzyści w zakresie łagodzenia zmian klimatu, jak na przykład: kontrola powodzi, ograniczenie odpływu, zwiększenie zasilania wód gruntowych, ograniczenie efektu miejskiej wyspy ciepła i zwiększenie ewapotranspiracji, a tym samym poprawiają sytuację ekosystemów miejskich i jakość życia.
Władze lokalne na całym świecie poszukują mechanizmów, które pozwolą im sprostać rosnącym wyzwaniom związanym z zarządzaniem miejską wodą deszczową poprzez tworzenie skutecznych polityk i programów. Jednym z takich mechanizmów jest wprowadzenie opłaty za wodę deszczową (burzową). Opłata za wodę deszczową, zwana również opłatą użytkownika, jest stosowana na różnych poziomach w wielu krajach, takich jak USA, Australia, Kanada, Dania, Anglia, Niemcy i Polska. Opłaty za wodę deszczową są postrzegane jako fundusze celowe, więc inne programy miejskie nie są wobec niej konkurencyjne. Opłata oparta jest na ilości wody deszczowej z odpływu wprowadzanej do kanalizacji miejskiej przez właściciela nieruchomości i stanowi idealny sposób na odpowiednie i sprawiedliwe finansowanie gospodarki wodą deszczową, a także oferuje stałe i długoterminowe możliwości finansowania w oparciu o rzeczywiste obciążenie, jakie dana nieruchomość stanowi dla systemu kanalizacyjnego.
Wprowadzenie opłaty za wodę deszczową staje się coraz bardziej popularne i stanowi ważną metodę uzyskiwania przychodów w celu promowania i utrzymywania infrastruktury służącej odprowadzaniu wody deszczowej. Zebrane dochody mogą pokryć koszty związane z zarządzaniem wodą deszczową, w tym koszty przestrzegania przepisów, planowania, budowy, utrzymania i ulepszania systemów wody deszczowej.
Opłaty za wodę deszczową w wybranych krajach
W Niemczech od lat 80. ubiegłego wieku w większości gmin obowiązuje opłata za odprowadzanie wody deszczowej. W większości krajów związkowych opłaty za odprowadzanie wody deszczowej do systemu kanalizacji deszczowej są obliczane na podstawie wielkości obszaru zabudowanego (powierzchni nieprzepuszczalnej), z którego woda odprowadzana jest do kanalizacji miejskiej na wodę deszczową (opłata roczna za m² powierzchni z której woda deszczowa jest odprowadzana do kanalizacji miejskiej). Opłaty te są zazwyczaj oparte na zasadzie „zanieczyszczający płaci".
W Polsce opłaty za wodę deszczową funkcjonują na dwóch poziomach (Godyń i in., 2020)[4]. Na poziomie krajowym obowiązują opłaty za odprowadzanie wody deszczowej do rzek, natomiast na poziomie gminnym - za odprowadzanie wody deszczowej z nieruchomości do kanalizacji. Opłatę oblicza się za 1 m3 odprowadzanej wody deszczowej lub za jednostkę miary powierzchni nieprzepuszczalnej. Miesięczna opłata komunalna może być obniżona, jeśli na terenie nieruchomości zastosowane zostaną techniki retencji wody deszczowej. Opłaty te zostały dotychczas wprowadzone w kilku polskich gminach (ok. 3-5% ogólnej liczby gmin w Polsce), m.in. w Bydgoszczy, Bytomiu, Elblągu, Głogowie, Końskich, Koszalinie, Morągu, Poznaniu, Radomiu, Siedlcach, Tarnowskich Górach, Zielonce i Żorach, i wahają się od 0,38 do 2,31 €/m3. Opłaty te nie są jednak jasno określone w polityce regulacyjnej.
W 10 krajach Regionu Morza Bałtyckiego (RMB), z których 8 to państwa członkowskie UE (Dania, Estonia, Finlandia, Niemcy, Łotwa, Litwa, Polska i Szwecja) oraz dwa kraje partnerskie (Norwegia i Rosja), przeprowadzono kompleksowe badania dotyczące prawodawstwa związanego z wodą deszczową. Przeprowadzono również wywiady ustrukturyzowane w 25 średnich i dużych miastach RMB w celu oceny ich postępów we wprowadzaniu zrównoważonego i zintegrowanego zarządzania miejskimi wodami opadowymi oraz praktyk w tym zakresie, wprowadzonych ulepszeń, a także potrzeb i perspektyw rozwoju w przyszłości (Kondratenko i in., 2021)[5].
Większość (64%) miast wskazała na istnienie przepisów miejskich dotyczących zarządzania wodą deszczową. Ich zakres jest jednak różny: od wymogów dotyczących oczyszczania wody deszczowej dla określonych obszarów w lokalnych dokumentach planistycznych po wytyczne lub formalne regulacje. Podobna liczba miast (60%) wprowadziła opłatę za odprowadzanie wody deszczowej, która może być opłatą za podłączenie (np. Aalborg, Kopenhaga, Helsinki, Sztokholm) opłatą za m3 odprowadzanej wody deszczowej do kanalizacji zbiorczej (np. Liepāja, Daugavpils, Ryga, Sankt Petersburg), opłatą za m3 odprowadzanej wody deszczowej do kanalizacji rozdzielonej (np. Kowno, Sankt Petersburg), zmienną opłatę roczną za m2 powierzchni, która może być zróżnicowana w zależności od rodzaju nieruchomości (np. Elbląg, Helsinki, Kuopio, Lahti, Sztokholm) i stałą opłatę roczną w zależności od rodzaju i wielkości nieruchomości (np. Sztokholm, Turku). Niektóre miasta stosują zniżki w opłatach w przypadku odłączenia od miejskiego systemu gospodarowania wodą deszczową lub zastosowania SUDS na miejscu (np. Sztokholm), podczas gdy inne miasta tego nie robią (np. Turku).
[1] https://www.rki.de/DE/Content/Infekt/EpidBull/Archiv/2019/23/Art_01.html
[2] Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej 327/1 z 22.12.2000. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex%3A32000L0060
[3] Arkusz DWA-A 102-2/BWK-A 3-2 - Zasady zarządzania i oczyszczania odpływu wody deszczowej odprowadzanej do wód powierzchniowych - Część 2: Oceny i regulacje dotyczące emisji - grudzień 2020 r., Status: wersja poprawiona, październik 2021 r.
[4] Godyń, I., Grela, A., Stajno, D. & Tokarska, P. (2020) Sustainable Rainwater Management Concept in a Housing Estate with a Financial Feasibility Assessment and Motivational Rainwater Fee System Efficiency Analysis. Water 12 (151)
[5] Kondratenko, J., Kotoviča, N. & Reča M. (2021). Regional and national policy recommendations for implementing the integrated stormwater management in the Baltic Sea Region. Deliverable 4.4 of the BSR WATER project, co-funded by the European Development Fund. Riga City Council www.bsrwater.eu/sites/bsrw/files/stormwater_report_v1.pdf
Niniejszy artykuł powstał w ramach projektu City Water Circle (CWC) programu Interreg CENTRAL EUROPE.
